Plagiat na studiach

Od lat do najbardziej wstydliwych zjawisk występujących w polskich szkołach wyższych należy bezprawne wykorzystywanie cudzego dorobku naukowego, popularnie nazywane plagiatem. Skradziony – bo tak brzmi tłumaczenie łacińskiego słowa plagiatus – powinien być przez każdego studenta traktowany jako swoista „intelektualna kradzież”, a więc czyn jaskrawie naruszający jeden z podstawowych obowiązków studenckich, jakim jest dbanie o godność i honor członka społeczności akademickiej. Przygotowując się zatem do kolejnego roku nauki warto uświadomić sobie czym jest i co grozi za popełnienie plagiatu oraz jak go uniknąć w swoich pracach.

Czym jest plagiat?

Choć w polskim prawodawstwie nie znajdziemy wyjaśnienia wprost terminu „plagiat”, jednak powszechnie w życiu codziennym, ale również w publikacjach i orzecznictwie, przyjęto jego definicję jako naruszenia czyichś praw autorskich poprzez umieszczenie w swoim dziele fragmentu lub nawet całości pracy innej osoby, bez podania informacji o pochodzeniu i autorstwie wykorzystanej pracy, utworu lub dzieła artystycznego¹.

Najważniejszą podstawę prawną dla zdefiniowania i oceny czym jest plagiat stanowi treść art. 115 ustawy o Prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej u.p.a.), a szczególnie jego ustęp pierwszy: „Kto przywłaszcza sobie autorstwo lub wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3”². Drugim istotnym źródłem, do którego można odwołać się w poszukiwaniu odpowiedzi na postawione na wstępie pytanie jest treść art. 287 ust. 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (dalej p.s.w.n.), która opisując przebieg postępowania wyjaśniającego – w procedurze postępowania dyscyplinarnego na uczelni – stanowi: „Postępowanie wyjaśniające wszczyna się z urzędu w przypadku czynu polegającego na: 1) przywłaszczeniu sobie autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania; 2) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania; 3) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego artystycznego wykonania albo publicznym zniekształceniu takiego utworu, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania; (…)”³.

W szczegółowym wyjaśnieniu przedstawionego problemu warto również sięgnąć do wewnętrznych aktów uczelnianych, dotyczących kwestii przestrzegania norm i obyczajów akademickich. Z reguły mają one postać studenckich kodeksów etyki. I tak np. w Szkole Głównej Handlowej w rozdziale IV poświęconym zasadom pozyskiwania wiedzy punkt 4 kodeksu brzmi następująco: „Student wystrzega się i uznaje za nieetyczne uczestniczenie i wspieranie wszelkich form oszustwa, w tym: a) niesamodzielne pisanie prac zaliczeniowych i dyplomowych, w szczególności korzystanie z pomocy osób trzecich lub narzędzi elektronicznych, (…) c) nieprzestrzeganie prawa własności intelektualnej (…)”⁴. Na Politechnice Warszawskiej stosowne sformułowania opisano w par. 6 kodeksu: „ (…) Za nieetyczne w szczególności uznaje się: (…) 3. przedstawianie do zaliczenia prac nierzetelnych źródłowo lub warsztatowo, zakupionych lub przywłaszczonych prac cudzych, 4. plagiatorstwo w pracach dyplomowych i zaliczeniowych (…)”⁵. Na Uniwersytecie Warszawskim zobowiązanie do przestrzegania zasad etycznych w opisywanym kontekście zawarto w par. 4 kodeksu, który brzmi: „Uczciwie i rzetelnie wywiązywać się z naszych obowiązków, w szczególności: 1) uzyskiwać zaliczenia przedmiotów oraz przygotowywać prace zaliczeniowe i dyplomowe z poszanowaniem praw autorskich (…)”⁶.

Na podstawie wymienionych powyżej norm prawnych i etycznych można przyjąć, iż w uczelnianej praktyce spotykane są najczęściej dwa podstawowe typy plagiatu⁷:

1. plagiat jawny – polegający na podpisaniu własnymi danymi osobowymi (imieniem i nazwiskiem, numerem indeksu, numerem Pesel etc.) pracy, której treść w 100% stanowi całość lub fragment cudzej pracy (czyli czynność, którą określamy pojęciem „kopiuj-wklej”)
2. plagiat ukryty – polegający na zamieszczeniu w swojej pracy fragmentów pochodzących z pracy innego autora/autorów, bez podania informacji o źródle pochodzenia.

O ile w pierwszym przypadku mamy do czynienia z bezdyskusyjnym dokonaniem „intelektualnej kradzieży” o tyle drugi typ jest zjawiskiem nieco bardziej skomplikowanym. Obydwa jednak wykrywane są przez programy antyplagiatowe i obydwa ścigane z urzędu przez uczelnianych rzeczników dyscyplinarnych⁸. Warto również pamiętać o tym, iż mimo, że w głównym obszarze zainteresowania weryfikacji autorstwa prac studentów pozostają prace dyplomowe⁹, to takie same zasady dotyczą innych utworów pisemnych, np. prac semestralnych czy artykułów publikowanych w czasopismach i książkach.

Co grozi w przypadku popełnienia plagiatu?

Studentowi, który zostanie obwiniony o popełnienie plagiatu grozi nie tylko postępowanie dyscyplinarne realizowane na uczelni, ale również postępowanie karne prowadzone przez prokuraturę, a nawet odpowiedzialność cywilna.

W ramach postępowania dyscyplinarnego prowadzonego na uczelni studentowi grozi, w przypadku prawomocnego ukarania, jedna z kilku kar: od upomnienia, na wyrzuceniu z uczelni kończąc¹⁰. W wielu szkołach wyższych plagiat należy do kategorii najcięższych czynów „uchybiających godności studenta” i „naruszających obowiązujące przepisy”. W rezultacie udowodnienie popełnienia plagiatu bardzo często kończy się najbardziej dotkliwą karą, czyli skreśleniem z listy studentów i usunięciem z uczelni.

Ale na tym problemy takiej osoby nierzadko się nie kończą. O fakcie popełnienia plagiatu zawiadamiane są bowiem organa prokuratury. Prokurator może skierować sprawę do sądu karnego, w którym sprawcy grozi: grzywna, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności (w maksymalnym wymiarze do lat 3).

Trzecim negatywnym skutkiem popełnienia plagiatu może być skierowanie przez twórcę dzieła, którego prawa zostały naruszone, żądań o charakterze cywilnoprawnym, w tym przyznaniu twórcy pieniężnego zadośćuczynienia lub zapłatę odszkodowania¹¹.

Jak sprawdza się prace studenckie pod kątem stwierdzenia popełnienia plagiatu?

Od roku 2019 każda dyplomowa praca pisemna powstała w szkole wyższej powinna zostać sprawdzona z użyciem Jednolitego Systemu Antyplagiatowego¹². W praktyce JSA analizuje przesłany plik, porównując jego treść z zasobami pochodzącymi z różnorodnych źródeł, m.in. z: Ogólnopolskiego Repozytorium Pisemnych Prac Dyplomowych (ORPPD), publikacji z Otwartego Dostępu (Open Accsess), Internetu, baz aktów prawnych i orzeczeń sądowych.

System JSA (zgodnie z informacją produktową¹³) dokonuje sprawdzeń podobieństwa pracy nie tylko pod względem gramatycznym i semantycznym, ale także prób oszukania systemu np. przez użycie znaków specjalnych, mikrospacji, zmiany czcionek. Tekst można nawet poddać sprawdzeniu pod kątem spójności stylistycznej.

W wyniku dokonanej analizy powstaje raport, zawierający informację o skali podobieństwa przebadanej pracy do materiałów źródłowych. Jego najważniejszym elementem jest Procentowy Rozmiar Podobieństwa (PRP), wskaźnik obliczany dla fragmentów pracy o różnej długości (od kilku do kilkudziesięciu słów). Na przykład, na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego rezultaty badania podawane są w dla współczynników analizujących frazy 4 i 25 wyrazowe. Porównywane są prace z dziedziny ekonomii, i w pierwszym przypadku (dla fraz czterowyrazowych) alarmującym jest współczynnik na poziomie co najmniej 50%, a w drugim przypadku powyżej 5% powtórzeń¹⁴.

Należy pamiętać, że raport jest tylko wskazówką dla promotora/opiekuna studenta, czy praca budzi zastrzeżenia czy nie, i czy należy podjąć dalsze działania pod kątem ewentualnego naruszenia praw autorskich.

Jak uniknąć popełnienia plagiatu?

Edukacja i nauka na poziomie akademickim wymagają korzystania z licznych źródeł wiedzy i informacji, począwszy od podręczników, przez monografie i artykuły naukowe, po utwory czy teksty popkulturowe. Napisanie własnej pracy opiera się zatem także na wykorzystaniu w odpowiedni sposób dzieł innych autorów. I to właśnie „odpowiednie wykorzystanie” jest kluczem do uchronienia się przed konsekwencjami naruszenia czyichś praw autorskich.

Jedną z prawnych wskazówek właściwego użycia dzieł innych autorów jest art. 34 u.p.a., który opisuje pojęcie „dozwolonego użytku”. Przepis ten wymienia dwa podstawowe warunki takiego wykorzystania, a mianowicie „wymienienie twórcy i źródła”¹⁵. W pracach studenckich najczęściej wykorzystywaną formą dozwolonego użytku jest cytat, czyli zamieszczenie w swojej pracy fragmentu lub całości innego utworu.

Przygotowując się zatem do napisania artykułu, pracy zaliczeniowej czy dyplomowej warto zacząć od odszukania na stronie internetowej macierzystej uczelni (lub jednostki) informacji o zasadach tworzenia prac dyplomowych¹⁶. Dokumenty takie (w formie regulaminów, informatorów, przewodników) zawierają praktyczne porady i zalecenia dotyczące m.in. kompozycji, wyglądu strony, bibliografii i co najważniejsze zasad i obowiązków dotyczących tzw. prawa cytatu. Niekiedy kompendia takie są bardziej rozbudowane i zawierają również wskazówki metodologiczne, stylistyczne i graficzne¹⁷. Dodatkowymi źródłami informacji o zasadach poprawnego konstruowania tekstów naukowych są wydawnictwa dostępne w internecie lub w bibliotekach i księgarniach¹⁸.

Żelazną zasadą, którą stosujemy w przypadku zamieszczenia w tekście swojej pracy innego dzieła, jest wyróżnienie i opisanie każdego cytowanego fragmentu. Kluczowe dla uniknięcia podejrzenia o plagiat jest odpowiednie wyodrębnienie wykorzystywanego działa. Cytat zatem musi zostać klarownie wyróżniony w tekście np. przy użyciu kursywy, cudzysłowu lub innej czcionki¹⁹. Opis wykorzystywanej pracy, z reguły w formie przypisu, powinien zawierać: imię i nazwisko autora (autorów), tytuł źródła, miejsce i datę wydania. W przypadku wykorzystania stron internetowych należy również podać adres strony i datę dostępu.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych pozwala także na legalne używanie innych źródeł bez obowiązku uzyskania zgody autorów (oczywiście z podaniem jego opisaniem i odpowiednim graficznym wyróżnieniem). Należą do nich: 1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty; 2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole; 3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne; 4) proste informacje prasowe²⁰.

Warto podkreślić, że istotnym jest również, aby korzystanie z dorobku innych autorów służyło wyjaśnianiu, analizie krytycznej lub nauczaniu²¹. Ma to bowiem także znaczenie w ocenie samodzielności pracy, w kontekście uzasadnienia zamieszczenia cytatów w pracy oraz proporcji zapożyczeń do wkładu własnej pracy autora.

Lepiej więcej niż mniej

Niestety mimo licznych akcji informacyjnych, powszechnego wprowadzenia różnego typu programów antyplagiatowych oraz surowych kar grożącym sprawcom, zjawisko plagiatu nie zniknęło z akademickiego życia. Na szczęście rośnie wiedza dotycząca zasad legalnego korzystania w swojej twórczości z dorobku innych autorów. Uczelnie prowadzą specjalne zajęcia poświęcone zasadom pracy ze źródłami i warsztaty pisania tekstów naukowych. Na rynku dostępny jest także szeroki wachlarz publikacji poświęcony tej tematyce.

Fundamentalna dla wykorzenienia zjawiska plagiatu jest jednak świadomość samych studentów, że posługiwanie się cudzymi utworami wymaga wiedzy i ostrożności. Jeśli pojawiają się wątpliwości czy i w jakim zakresie można wykorzystać inne dzieła w swojej pracy, to lepiej podać więcej źródeł, niż mniej. W przypisie zamieścić dane bardziej szczegółowe, niż zbyt ogólnikowe. Zaznaczyć więcej tekstu jako cytat, niż jako własny tekst.

A w każdym przypadku, w którym pojawiają się pytania dotyczące kwestii zgodnego z prawem korzystania z utworu we własnej pracy można zwrócić się o pomoc do doradców Akademickiej Poradni Prawnej Uniwersytetu Warszawskiego.

1 W niniejszym tekście określenia praca/dzieło/utwór są używane zamiennie.
2 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19940240083/U/D19940083Lj.pdf, dostęp: 27.09.2021.
3 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180001668/U/D20181668Lj.pdf, dostęp: 27.09.2021.
4 www.samorzadsgh.pl/wp-content/uploads/2020/05/kodeks-etyki.pdf, dostęp: 27.09.2021.
5 www.bip.pw.edu.pl/var/pw/storage/original/application/5bda0fe1f102f1055b7783a7d80781f1.pdf, dostęp: 27.09.2021.
6 http://samorzad.fuw.edu.pl/wp-content/uploads/2019/10/Kodeks_Etyki_Studenta_UW.pdf, dostęp: 27.09.2021.
7 Na potrzeby niniejszego tekstu pominięto omówienie kwestii m.in. autoplagiatu czy ghost writingu.
8 Podstawę prawną stanowi art. 307 ust. 1 p.s.w.n., który brzmi: „Student podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni oraz za czyn uchybiający godności studenta”. A jest on rozpatrywany w kontekście działań przywołanych w tekście, a opisanych w art. 287 ust. 2 ww. ustawy.
9 Zgodnie z art. 76 ust. 2 p.s.w.n. „Praca dyplomowa jest samodzielnym opracowaniem zagadnienia naukowego, artystycznego lub praktycznego albo dokonaniem technicznym lub artystycznym, prezentującym ogólną wiedzę i umiejętności studenta związane ze studiami na danym kierunku, poziomie i profilu oraz umiejętności samodzielnego analizowania i wnioskowania”.
10 Zgodnie z art. 308 p.s.w.n. karami dyscyplinarnymi są: upomnienie; nagana; nagana z ostrzeżeniem; zawieszenie w określonych prawach studenta na okres do 1 roku; wydalenie z uczelni.
11 Art. 78 ust. 1 oraz art. 79 ust. 1-4 u.p.a.
12 Art. 76 ust. 4 p.s.w.n.
13 https://jsa.opi.org.pl/centrum-pomocy/jak-dziala/, dostęp: 27.09.2021.
14 https://www.wne.uw.edu.pl/pl/dla-studentow/prace-dyplomowe/plagiatpl-faq/, dostęp: 27.09.2021.
15 Art. 34 u.p.a. „Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej”.
16 Np. informator opracowany przez Zespół Katedry Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego https://portal.uw.edu.pl/documents/11186509/0/Kompozycja%20prac.pdf, dostęp: 27.09.2021.
17 Ciekawym przykładem jest przewodnik autorstwa prof. dr hab. Romualda Zabielskiego z Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW https://portal.uw.edu.pl/documents/11186509/0/Kompozycja%20prac.pdf, dostęp: 27.09.2021.
18 Publikacje tego typu są bardzo liczne i łatwo dostępne, wśród nich można wymienić http://analizy.edu.pl/analizy/plagiat-aspekty-prawne.html i Radosław Zenderowski, Techniki pisania prac licencjackich i magisterskich, Warszawa 2020.
19 Warto pamiętać, że samo wyróżnienie cytatu w treści np. kursywą jest niewystarczające, podobnie jak określenie miejsca w internecie np. „strona Polskiej Akademii Nauk”.
20 Art. 4 u.p.a.
21 Zgodnie z treścią art. 29 u.p.a.